ابن‌سند بدرالدین عثماناِبن سَنَد، عثمان (۱۱۸۰- بعد از ۱۲۴۲ق/۱۷۶۶- بعد از ۱۸۲۶م)، ملقب به بدرالدین، مورخ ، ادیب ، شاعر و فقیه بود. فهرست مندرجات۲ - در جستجوی دانش ۳ - مذهب ۴ - گرایش به تصوف ۵ - از نزدیکان فرمانروای عثمانی ۶ - ابن سند از نگاه بروکلمان ۷ - علت شهرت ابن سند ۸ - آثار ابن سند در نوشته های نویسندگان معاصر ۹ - تاریخ وفات ۱۰ - آثار چاپی ۱۱ - آثار خطی ۱۱.۱ - در فقه و حدیث ۱۱.۲ - در تصوف ۱۱.۳ - در ادبیات ۱۱.۴ - در تاریخ ۱۲ - آثار منسوب ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - بیوگرافیوی در نجد به دنیا آمد، ولی کحاله [۱]
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۶، ص۲۵۶، بیروت، ۱۹۵۷م.
[۲]
کحاله، عمر رضا، مستدرک، ج۱، ص۴۵۷، بیروت، ۱۴۰۶ق.
محل تولد وی را جزیره فیلکه از توابع کویت امروزی و اصل او را از نجد دانسته است. ۲ - در جستجوی دانشابن سند در جوانی در جست‌وجوی دانش، راهی عراق شد، نخست در بصره اقامت کرد و از این رو به بصری نیز شهرت دارد [۳]
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۶، ص۲۵۵، بیروت، ۱۹۵۷م.
[۴]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۶.
آنگاه به بغداد رفت و در ادب، تاریخ و اصول و فقه چیره‌دست شد و به‌شهرت رسید. ۳ - مذهببرخی او را حنبلی دانسته‌اند [۵]
مراغی، عبدالله مصطفی، فتح المبین، ج۳، ص۱۴۳، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
اما بروکلمان او را مالکی خوانده است. ۴ - گرایش به تصوفوی به تصوف نیز گرایش‌داشت، چنانکه او را از پیروان طریقت‌نقشبندی به شمار آورده‌اند. [۶]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۴۹۸.
[۷]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۶۶۱.
۵ - از نزدیکان فرمانروای عثمانیوی در بغداد به داوود پاشا فرمانروای عثمانی پیوست و در شمار نزدیکان وی درآمد و کتابی نیز در اخبار و احوال او تألیف کرد [۸]
مراغی، عبدالله مصطفی، فتح المبین، ج۳، ص۱۴۳، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
و گویا تا پایان عمر در خدمت او باقی ماند. ۶ - ابن سند از نگاه بروکلمانبروکلمان در مورد شخصیت ابن سند به اشتباه رفته و گمان کرده است که عثمان بن سند بصری و عثمان بن سند مالکی دو تن بوده‌اند. ۷ - علت شهرت ابن سنداگرچه ابن سند اشعار بسیاری سروده، اما شهرت او مرهون تألیفات تاریخی اوست. چنانکه کتابهای وی از منابع اصلی تاریخ عراق در سده‌های اخیر به شمار می‌رود. [۹]
سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، ج۲، ص۳۱۳، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۸ - آثار ابن سند در نوشته های نویسندگان معاصربسیاری از نویسندگان معاصر در نوشته‌های خود از آثار وی سود جسته‌اند، از جمله عزاویدر تاریخ العراق بین احتلالین. [۱۰]
عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۶، ص۷، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۴م.
[۱۱]
عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۶، ص۶۲، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۴م.
[۱۲]
عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۶، ص۱۵۶، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۴م.
علی خاقانی در کتاب شعراء الحلّة [۱۳]
خاقانی، علی، شعراء الحلة اوالبابلیات، ح ۲، ص۲۴۰، نجف، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
سرکیس در مباحث عراقیة [۱۴]
سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، ج۱، ص۱۹۷، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۱۵]
سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، ج۱، ص۲۰۰، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۱۶]
سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، ج، ۲، ص۲۵، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
و سلیمان نوار در کتاب داود باشا والی بغداد [۱۷]
سلیمان نوار، عبدالعزیز، داود باشا والی بغداد، ج۱، ص ۹۹، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۱۸]
سلیمان نوار، عبدالعزیز، داود باشا والی بغداد، ج۱، ص۲۲۹، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۱۹]
سلیمان نوار، عبدالعزیز، داود باشا والی بغداد، ج۱، ص۳۵۲، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
از آثار وی بهره گرفته‌اند. ۹ - تاریخ وفاتتاریخ درگذشت ابن‌سند به درستی روشن‌نیست و سالهای ۱۲۴۰ق/ ۱۸۲۴م [۲۰]
طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ج۱، ص۲۲۲، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
۱۲۴۲ق/۱۸۲۶م، [۲۱]
مراغی، عبدالله مصطفی، فتح المبین، ج۳، ص۱۴۳، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۱۲۴۸ق/ ۱۸۳۲م و ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م ذکر کرده‌اند [۲۲]
طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ج۱، ص۲۲۲، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
و حتی بروکلمان مرگ او را در ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م دانسته است که اندکی بعید به نظر می‌رسد، اما یقین داریم که او تا رمضان ۱۲۴۲/ آوریل ۱۸۲۷ زنده بوده است، چه بن ابر برخی اسناد دیوانی، در این تاریخ، به وی هدایایی تقدیم شده است. افزون بر این کتاب مطالع السعود وی اخبار سال ۱۲۴۲ق را نیز در بر دارد. [۲۳]
سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، ج۲، ص۹۸، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۱۰ - آثار چاپیاصفی الموارد من سلسال احوال الامام خالد یا اصفی‌الموارد فی احوال الشیخ خالد، در احوال شیخ خالد نقشبندی. این کتاب در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م در قاهره چاپ شده است؛ اوضح المسالک فی فقه الامام مالک، چاپ بمبئی، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م؛ که همان مختصر العمروسی است که ابن سند با اضافاتی آن را به نظم درآورده است؛ تفهیم المتفهم، شرح تعلیم المتعلّم، چاپ قازان شوروی، ۱۸۹۶م؛ مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود یا مطالع السعود فی اخبار اعلم الوزراء و اعظمهم داود که توسط امین حلوانی مدنی خلاصه شده و در ۱۳۰۴ق در بمبئی تحت عنوان مختصر مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود چاپ سنگی شده و در ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م، در قاهره به کوشش محب‌الدین خطیب تحت عنوان خمسة و خمسون عاماً من تاریخ العراق به چاپ دوم رسیده است؛ سبائک العسجد فی اخبار احمد نجل رزق الاسعد، بمبئی، ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م، که مختصری از کتاب پیشین است و ظاهراً توسط خود مؤلف فراهم آمده است. ۱۱ - آثار خطی۱۱.۱ - در فقه و حدیثبهجةالبصر لنثر نخبة الفکر در مصطلحات حدیث، محفوظ در انستیتوی خاورشناسی شوروی ، بغدادی [۲۴]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۶۶۱.
آن را بهجةالنظر فی نظم نخبة الفکر ذکر کرده، ولی خود ابن سند عنوان اول را یاد کرده است [۲۵]
دارالکتب، فهرست، ج۱، ص۲۶۴.
تحفة التحقیق لمعرفة الصدیق، فی الغاز الفرائض به خط مؤلف که در عباسیه بصره محفوظ است [۲۶]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، ج۲، ص۱۳۲، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
الغرر شرح بهجة البصر در دارالکتب [۲۷]
دارالکتب، فهرست، ج۱، ص۲۶۴.
که مؤلف آن را در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۰م نوشته و بر آن تعلیقاتی افزوده که در خزانه رباط محفوظ است [۲۸]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۶.
الفائض فی علم الفرائض در عباسیه بصره [۲۹]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، ج۲، ص۵۲، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
۱۱.۲ - در تصوفالرسالة فی التصوف، این کتاب را یکی از آثار کم‌نظیر در شناسایی نکات برجسته تصوف دانسته‌اند که عمدتاً درباره فضایل شیخ خالد نقشبندی نوشته شده است. ۱۱.۳ - در ادبیاتجلاء الغشیان عن مقلة الانسان در نحو، محفوظ در عباسیه بصره [۳۰]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، ج۲، ص۶۴، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
الجواهر الفرید فی العروض، در عباسیه بصره [۳۱]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، ج۲، ص۱۳۱۲، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
شرح الجوهر الفرید. [۳۲]
طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ج۱، ص۲۰۱، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
این اثر به خط مؤلف است و چنانکه از عنوان آن برمی‌آید، شرح قصیده اوست در عروض ؛ الصارم القرضاب فی نحر من سب اکارم الاصحاب که دیوان شعر اوست و چندین نسخه از آن در ازهریه، [۳۳]
ازهریه، فهرست، ج۵، ص۱۷۷.
دانشگاه ملک سعود [۳۴]
فهرس مخطوطات جامعة الملک سعود، ریاض، ج۵، ص۱۴۲.
و عباسیه بصره [۳۵]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، ج۲، ص۱۳۴، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
موجود است. پاره‌ای دیگر از اشعار او نیز ضمن مجموعه‌ای در عباسیه بصره [۳۶]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، ج۲، ص۱۰۳، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
مضبوط است؛ منظم الجوهر فی مدائح حمیر [۳۷]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۶.
نظم مغنی اللبیب ابن هشام که حدود ۰۰۰، ۵بیت است؛ نظم الورقات لامام الحرمین و شرح آن [۳۸]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۶.
مجموعه‌ای از رسائل او شامل فکاهة السامر و قرة الناظر، نسمات السحر، روضة الفکر در دارالکتب نگهداری می‌شود [۳۹]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۶.
۱۱.۴ - در تاریخالغرر فی وجوه القرن الثالث عشر. [۴۰]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۶.
۱۲ - آثار منسوبمنظومة فی فقه المالکیة. [۴۱]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۶۶۱.
این منظومه ظاهراً همان اوضح المسالک است، به ویژه آنکه بغدادی در میان کتب ابن سند از اوضح المسالک یاد نکرده است. به شمار آورده‌اند [۴۲]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۴۹۸.
[۴۳]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۶۶۱.
۱۳ - فهرست منابع(۱) ازهریه، فهرست؛ (۲) بغدادی ، هدیه. (۳) خاقانی، علی، شعراء الحلة اوالبابلیات، نجف، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م. (۴) خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۵) دارالکتب، فهرست. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م. (۸) سلیمان نوار، عبدالعزیز، داود باشا والی بغداد، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۹) طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م. (۱۰) عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۴م. (۱۱) فهرس مخطوطات جامعة الملک سعود، ریاض. (۱۲) کحاله، عمر رضا، مستدرک، بیروت، ۱۴۰۶ق. (۱۳) کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۴) مراغی، عبدالله مصطفی، فتح المبین، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۱۵) بغدادی، ایضاح؛ ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌سند »،ج۳، ص ۱۳۳۹. |